Bir malın ekonomik değerinin hangi ülkeye ait olduğu menşe kavramıyla ifade edilir. Menşe için kısaca bir malın ekonomik kimliğidir denilebilir. Menşe kuralları, eşyanın hangi ülke menşeli olduğunun belirlenmesindeki temel kurallardır. Bu kurallar farklı ülkelerden gelen ürünlerin, farklı muameleye tabi olması ve eşyaya uygulanacak olan prosedürlerin belirlenmesi açısından önem arz eder.
Menşe kuralları Kyoto Sözleşmesi’yle tanımlanmıştır. Bu tanımlamaya göre menşe kuralları, ulusal mevzuat ya da uluslararası anlaşmalarla belirlenen ilkelerden hareketle geliştirilmiş, bir ülke tarafından eşyanın menşeini tespit etmek amacıyla kullanılan spesifik hükümlerdir.
Menşe kota, anti-damping önlemleri, gümrük vergilerinin hesaplanması ve dış ticaret istatistiklerinin belirlenmesi gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Bir eşyanın belirlenmesinde iki farklı ölçüt kullanılır. Bunlar tamamen bir ülkede edilmiş ya da üretilmiş eşya ile esaslı dönüşüm ölçütüdür.
Tamamen bir ülkede elde edilmiş olan ya da üretilen eşya, o ülkenin menşe kabul edilmektedir. Örnek vermek gerekirse, Hollanda’da yetişen hayvanlar, bitkisel ürünler ya da mineraller Hollanda menşeli olarak dünyaya ihraç edilebilmektedir.
Bir eşyanın üretiminde iki ya da daha fazla ülke pay vermişse, dönüşüm kriterleri uygulanmaktadır. Bunlar ise şu şekildedir; malın gümrük tarifi değişir, iki aşamalı esaslı dönüşümden geçer, katma değer kuralı uygulanır ve kullanılan tüm ithal girdilerin nihai ürünün gümrük tarifesinden başka tarifelerde yer alır.
Bir üründe menşe belirlenirken öncelikli olarak ürünün “tamamen bir ülkede elde edilmiş” olup olmadığına bakılır. Eğer ürün bu kriteri karışılıyorsa, o ülke menşeli olduğu kabul edilir. Eğer tamamen bir ülkede elde edilmemişse, bir ülkede yapılan üretim faaliyetinin sonucunda malın o ülke menşe kazanıp kazanmadığının belirlenmesi gerekir. Bu durumlar yapılan işlemler ve işçilikler değerlendirilir ve menşe statüsüne karar verilir.
Bir malın hangi ülke menşeli olduğunu belirlemek için o malın alındığı ve satıldığı ülkeler arasındaki ticarette geçerli olan menşe kuralına bakılır. Bu tip durumlarda iki farklı tip menşe kuralı kullanılmaktadır. Bunlar tercihli menşe kuralları ve tercihli olmayan menşe kurallarıdır.
Bir ürünün ithalatçısı ve ihracatçısı olan iki ülke arasında tercihli ticaret anlaşması varsa, eşyanın menşei, bu anlaşmada yer alan menşe kuralları esas alınarak belirlenmektedir. Bu duruma eşyanın tercihli menşei denmektedir. Tercihli menşe kurallarını karşılayan bir eşya için tercihli ticaret anlaşmasıyla sağlanan vergi muafiyeti ya da indirimlerden faydalanabilmektedir.
Ürünün ithalatçısı ve ihracatçısı arasında bir tercihli ticaret anlaşması yoksa eşyanın menşei ülkelerin ulusal mevzuatlarında yer alan kurallara göre belirlenmektedir. Bu duruma ise tercihli olmayan menşe adı verilmektedir.
Gümrük mevzuatına göre, bir eşyanın üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilmişse, menşe tespiti yapılırken öncelikle eşya; tekstil ürünü ya da tekstil ürünü dışında kalan ürünler olarak ayrılmaktadır. Sonrasında ise gümrük mevzuatında belirlenen menşe kurallarına bakılmaktadır.
Tercihli olmayan menşe kuralları genel olarak bir ülkenin dış ticaret politikasını oluşturan ticaret politikası önlemleri gereğince uygulanır. Tercihsiz menşe kuralları bunun yanı sıra ülkelerin dış ticaretlerinde farklı gümrük tarifeleri ve tarife dışı önlemler uygulaması açısından da önemlidir. Bu tip önlemlerle ticaretin normal akışının yön değiştirmesi önlenmektedir.
Menşe kümülasyonu, dış ticarette ikili ya da çok taraflı anlaşmalarla birbirlerine bağlanmış olan ülkelerin, birbirleri kaynaklı girdileri sınırsız derece kullanmalarına izin veren bir sistemdir. Bu sistemin temel amacı, birbirlerine tercihli rejimler tanımış olan ülkeler arasındaki ticaret oranının artırılmasıdır. Menşe kümülasyonunun; ikili, çapraz ve tam olmak üzere üç farklı çeşidi vardır.
Bu tip kümülasyon iki ülke arasında geçerlidir. Yalnızca iki ülke menşeli mallara uygulanan bir sistemdir. İkili kümülasyonda aralarında serbest ticaret anlaşması bulunan iki ülkenin birbirleri menşeli girdileri kullanmasına izin vermektedir. Üçüncü ülke menşeli girdiler kullanılırsa, bu girdiler esaslı dönüşüme uğramak zorundadır.
Çapraz kümülasyonda ikiden fazla ülkenin tek bir anlaşmaya taraf olması ya da birçok ülkenin benzer anlaşmalar sayesinde birbirine bağlı olduğu durumlarda kullanılır. Bu gibi durumlardan ülkelerden herhangi biri menşeli girdinin nihai ürün imalatında kullanılmasına izin verilir. Pan Avrupa Akdeniz Menşe Kümülasyonu Sistemi buna örnek olarak verilebilir.
Tam kümülasyon bir eşyanın menşe statüsü alabilmesi için birden fazla taraf ülke içinde gerçekleştirilen işçiliğin ya da işlemlerin bir arada değerlendirilmesine olan veren sistemdir.
Menşe şahadetnamesi, ihraç edilen malların menşeini gösteren belgelerdir. Uluslararası ticarette menşe şahadetnamesinin ihracatçı tarafından sunulması gerekir. Bu belge ürünün hangi ülkede üretildiğini doğrulamaktadır. Bunun yanı sıra ürün, varış yeri ve ihracat ülkesiyle ilgili de bazı bilgileri içerir.
Uluslararası ticaret için birçok anlaşmada menşe şahadetnamesine ihtiyaç vardır. Malların ithalat için uygunluğu ve ne ölçüde vergiye tabi olacağı bu belgeler sayesinde belirlenir. İthal edilecek olan ürünler hakkındaki taviz, kota, anti-damping ve vergi uygulamalarında malların menşe kontrol edilmektedir. Gümrük idareleri, sevkiyata ait olan menşe şahadetnamesini inceler ve ticaret anlaşmasına bağlı olarak vergi oranlarını doğrular.
Menşei, ürünlerin sevk edildiği yere dair bazı bilgiler içerse de esas olarak üretildiği ülkeyi ifade eder. Bir ürün için iki ya da daha fazla üretici ülke varsa, menşe mallarının üretim maliyetinin yüzde ellisinden fazlasının bağlı olduğu ülke, menşei olarak kabul edilmektedir. İhracatılar, mallarını uluslararası pazara taşımadan önce ticaret düzenlemelerine uygun olarak menşe şahadetnamesine ihtiyaç duyabilirler. Uluslararası pazarda faaliyet gösteren firmaların bu belgeyi her mal ihracatında ve ithalatında edinmesi önemlidir.
Menşe şahadetnamesi sanayi odalarınca başvurulara istinaden verilebilmektedir. Bu belgeler, alıcının talebini karşılamak ya da uluslararası lojistik süreçlerinde gümrük işlemleri için gerekli bir belgedir. Malların taşınmadan önce bu belgeye ihtiyaç olup olmadığını belirlemek için uluslararası lojistik hizmeti veren firmalardan yardım alınabilir.
Menşe şahadetnamesi her bir eşya için tek seferlik olarak düzenlenmektedir. Aynı eşya dahi olsa, ikincisinin gönderilmesi söz konusu olduğunda yeni bir belge almak gerekir. Menşe şahadetnamesi edinmek için Türkiye Sanayi ve Odalar Birliği web sitesinden oda girişi yaparak başvuru gerçekleştirebilirsiniz.
İki ülkenin arasında Serbest Ticaret Anlaşması varsa genellikle tercihli menşe şahadetnamesine gerek duyulmaktadır. Bu durum vergiler ve harçlar konusunda indirimden yararlanmanızı sağlayabilir. İthalatçı ülkenin ya da alıcının gereksinimine bağlı olarak bu belgenin alınması ihracatçının sorumluluğundadır. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, menşe şahadetnameleri onaylamak konusundaki yetkili kuruluştur.
Gümrük mevzuatına menşe şahadetnamesinin geçerlilik süresi hafta ya da ay olarak belirtilebilmektedir. Bağlayıcı tarife geçerliliği 6 yıl iken, bağlayıcı menşe bilgisi ise 3 yıl geçerlidir. Menşe şahadetlerinin sonradan ibrazı durumunda beyanname tescil tarihinden itibaren 6 ay boyunca geçerlidir.
Her ülke, kendi hükümet politikalarına ve bunun yanı sıra ülkeler arasındaki ikili ve tek taraflı iş anlaşmalarına bağlı olarak, belirli ülkelerden belirtilen malları ithalat vergisinden muaf tutabilmektedir. Bu tip eşyaların ithalatını kontrol etmek için ürünün bulunabilirliği ve tüketimine göre bazı ithalat vergileri uygulanır. Bazı ülkelerden ithal edilen eşyalardan siyasi politikalar nedeniyle vergi alınabilmektedir. Bu nedenlere bağlı olarak eşyaların menşeinin belgelenmesi, ülkeler arasındaki ticarette hayatı bir rol oynar.
Menşe şahadetnamesi, ihraç edilecek ürünün üretildiği menşe ülkeyi doğrulamak adına istenen belgedir. İthal edilen mallar menşei, hangi vergilerle değerlendirileceği ve eşyaların yasal olarak ithal edilip edilemeyeceği konusunda bu belgeler kullanır. Eşyada menşe, ithal edilecek ürünün serbest dolaşımda kalabilmesi açısından son derece önemlidir. Menşe sayesinde ülkede yapılan tüm ithalat ürünlerinin kimliği doğrulanır. Bu sayede eşyanın gördüğü değişiklik ve işlemler de tespit edilebilmektedir.